Zespół zaburzeń po intensywnej terapii

Wypis z oddziału intensywnej terapii – czego się spodziewać?

Jeśli doświadczyłeś/aś krytycznej choroby, wypis z oddziału intensywnej terapii (OIT) stanowi ważny krok na drodze powrotu do zdrowia. Okres rekonwalescencji może jednak wiązać się z różnymi wyzwaniami. Ciężka choroba, długotrwałe unieruchomienie, inwazyjne terapie oraz doświadczony stres przyczyniają się do rozwoju fizycznych, psychicznych i poznawczych trudności, określanych jako zespół zaburzeń po intensywnej terapii (PICS – ang. post-intensive care syndrome).

Co to jest PICS?

Osoby z zespołem zaburzeń po intensywnej terapii mogą w różnym stopniu zmagać się z trzema głównymi rodzajami dolegliwości:

fizycznymi – osłabieniem mięśni, trudnościami z poruszaniem się oraz wykonywaniem codziennych czynności;
psychicznymi – obniżonym nastrojem, depresją, lękiem, a także zespołem stresu pourazowego (PTSD);
poznawczymi – problemami z koncentracją, pamięcią i spowolnieniem procesów myślowych.

Takie objawy mogą utrudniać normalne funkcjonowanie i przestrzeganie zaleceń lekarskich. Możliwe, że w konsekwencji ograniczysz lub zmienisz dotychczasowe aktywności, takie jak prowadzenie pojazdów czy zarządzanie finansami, a nawet zrezygnujesz z pracy. Wszystko to znacząco wpłynie na jakość Twojego życia.

Zespół PICS może rozwinąć się także u Twoich najbliższych (o PICS-F występującym u członków rodzin pacjentów leczonych w OIT możesz przeczytać tutaj).

Co może mieć wpływ na rozwój PICS?

Do rozwoju PICS w dużej mierze przyczyniają się emocje związane z nagłym pogorszeniem Twojego stanu zdrowia, poczuciem zagrożenia życia i zależności od innych osób. Stres podczas hospitalizacji na OIT wynika z wielu czynników.

Z czym możesz się mierzyć podczas pobytu w OIT?	Co może wpływać na Twoje samopoczucie?
Izolacja i ograniczenie kontaktu z bliskimi	• przebywanie w obcym miejscu, wśród nieznanych osób ubranych w stroje ochronne i maseczki zasłaniające twarz • ograniczony kontakt z rodziną i najbliższymi • trudności w komunikacji z rodziną i personelem, np. z powodu obecności rurki intubacyjnej, bólu, zmęczenia, duszności
Trudności w komunikacji i zrozumieniu sytuacji	• trudności w zrozumieniu komunikatów i rozmów personelu medycznego • nie zawsze zrozumiałe działania podejmowane przez personel, w tym procedury diagnostyczne (np. pobieranie krwi do badań), lecznicze (np. wentylacja mechaniczna), pielęgnacyjne (np. odsysanie wydzieliny z dróg oddechowych) i fizjoterapeutyczne (np. usprawnianie kończyn) • ograniczona możliwość podejmowania decyzji
Niepewność i emocjonalne przeciążenie	• niepewność dotycząca przyszłości i możliwości powrotu do zdrowia • lęk przed śmiercią • obawa o funkcjonowanie rodziny podczas pobytu w szpitalu • trudne emocjonalnie doświadczenia, takie jak obserwowanie reakcji innych chorych i ich bliskich • bycie świadkiem śmierci innych pacjentów
Doświadczenia fizyczne	• doświadczanie bólu, duszności i innych objawów • ograniczona swoboda ruchu i brak możliwości samodzielnej zmiany pozycji w łóżku – z powodu obecności urządzeń medycznych (np. respirator, leki w pompach) osłabienia organizmu • zależność od innych osób w zakresie podstawowych czynności, np. pielęgnacyjnych
Zakłócenie rytmu dobowego i percepcji rzeczywistości	• stała obecność dźwięków aparatury medycznej, w tym częste alarmy ostrzegawcze oraz odgłosy czynności wykonywanych przy innych pacjentach, również w nocy • zaburzenia rytmu snu i trudności z rozróżnieniem dnia i nocy, wynikające m.in. ze stałego oświetlenia w sali, działania leków oraz wybudzania pacjenta w trakcie ich podawania • objawy majaczenia, obejmujące poczucie zagubienia, dezorientację co do czasu i miejsca, zaburzenia koncentracji i czynności poznawczych (pamięć, mowa) oraz halucynacje, czyli postrzeganie nieistniejących zjawisk, przedmiotów lub odczuć

Działania zapobiegawcze personelu medycznego

Wielu z tych trudnych doświadczeń nie da się uniknąć, ale personel robi wszystko, aby zwiększyć Twój komfort. Obejmuje to m.in. dostosowywanie dawek leków wprowadzających w sen, skracanie czasu korzystania z respiratora, regularne monitorowanie bólu i występowania majaczenia, wczesne rozpoczęcie rehabilitacji oraz angażowanie rodziny w opiekę nad Tobą, abyś czuł/a się lepiej i bezpieczniej. Trzeba jednak pamiętać, że PICS może wystąpić mimo wszelkich działań podejmowanych przez lekarzy, pielęgniarki, fizjoterapeutów, psychologów oraz Twoich bliskich.

Jakie są objawy PICS?

PICS obejmuje pojawienie się nowych objawów oraz nasilenie już istniejących zaburzeń fizycznych, psychicznych i poznawczych, które negatywnie wpływają na jakość życia po przebyciu krytycznej choroby. Możesz odczuwać tylko jedną dolegliwość lub kilka naraz. Wymieniamy je, abyś mógł/a lepiej zrozumieć, z jakimi wyzwaniami może wiązać się proces powrotu do zdrowia.

Obszar zaburzeń	Dolegliwość	Opis nieprawidłowości
Zaburzenia fizyczne	Przewlekłe zmęczenie i osłabienie nabyte na OIT (ICU-AW – ang. intensive-care unit aquaired weakness)	ICU-AW charakteryzuje się osłabieniem, a nawet zanikiem mięśni, co prowadzi m.in. do niedowładu kończyn oraz trudności w samodzielnym oddychaniu.
	Przykurcze mięśni	Ograniczenie ruchomości występuje najczęściej w okolicy łokci, kostek, kolan i bioder.
	Zespół kruchości (ang. frailty syndrome)	Zespół kruchości wiąże się z utratą masy ciała i siły mięśniowej, pogorszeniem wydolności, trudnościami w wykonywaniu podstawowych czynności (np. utrzymaniem higieny, ubieraniem się). Zwiększa ryzyko urazów, upadków i ponownych hospitalizacji, zwłaszcza u starszych osób.
	Ból	Ostry ból może przejść w przewlekły (utrzymujący się powyżej 3 miesięcy). Nieleczony ból ogranicza aktywność, sprzyja lękowi, depresji i zaburzeniom snu.
	Powikłania związane z intubacją i tracheotomią	Po zastosowaniu rurki dotchawiczej lub tracheostomijnej mogą wystąpić m.in.: porażenie, niedowład lub zanik strun głosowych, zmiana głosu, obrzęk krtani, zwężenie głośni i krtani, zaburzenia połykania i wydzielania śliny. Osłabienie siły kaszlu zwiększa ryzyko zachłyśnięcia. Intubacja wiąże się też z ryzykiem urazów jamy ustnej i zębów.
	Zwiększone ryzyko chorób przewlekłych	Możliwy jest rozwój nadciśnienia tętniczego, cukrzycy, miażdżycy naczyń wieńcowych i naczyń mózgowych, niewydolności serca oraz przewlekłej choroby nerek.
	Konsekwencje cewnikowania naczyń	Wielokrotne nakłucia zwiększają ryzyko zakrzepicy, powstawania blizn, drętwienia i bólu kończyn oraz tkliwości w miejscach wkłucia.
	Spadek masy ciała	Utracie wagi mogą sprzyjać m.in. niedrożność jelit, zespół złego wchłaniania, zmiana smaku, nudności i wymioty oraz obniżenie apetytu.
	Dysfunkcje seksualne	Obniżenie libido i zaburzenia funkcji seksualnych mogą wystąpić jako działanie niepożądane leków stosowanych np. w leczeniu depresji lub nadciśnienia tętniczego.
	Problemy skórne	Problemy skórne obejmują uszkodzenia skóry, odleżyny, słabe gojenie się ran, infekcje tkanek miękkich, które mogą być dodatkowo zaostrzone przez niewłaściwe odżywienie. Towarzyszyć im mogą utrata włosów i uciążliwa suchość skóry.
	Zaburzenia percepcji	Pogorszenie widzenia, słyszenia i czucia.
	Osłabienie mięśni pęcherza moczowego	Po cewnikowaniu może dojść do osłabienia mięśni pęcherza moczowego, co utrudnia kontrolowanie oddawania moczu.
Zaburzenia psychiczne	Lęk	Lęk wiąże się z poczuciem zagrożenia, napięciem, niepokojem, drażliwością, nadmierną czujnością, a także powoduje problemy z koncentracją. Lękowi mogą towarzyszyć objawy somatyczne, takie jak potliwość, uczucie gorąca, przyspieszenie oddechu, uczucie kołatania serca, biegunki, bóle głowy, uczucie mrowienia, suchość błon śluzowych.
	Zaburzenia depresyjne	Zaburzenia depresyjne charakteryzują się przeżywaniem smutku, utratą zainteresowań, bezradnością, obojętnością, niemożnością odczuwania przyjemności i radości. Typowe są zaburzenia snu, aktywności ruchowej i apetytu. Często pojawia się poczucie osamotnienia i niechęć do kontaktów z otoczeniem. Depresja może prowadzić do myśli samobójczych.
	Zespół stresu pourazowego (PTSD)	PTSD może pojawić się po przeżyciu traumatycznego wydarzenia związanego z zagrożeniem życia. Objawia się koszmarami sennymi, niechęcią do wspominania traumatycznej sytuacji i unikaniem miejsc z nią związanych, wycofaniem z życia społecznego, nadmiernym napięciem, obniżonym nastrojem oraz niekontrolowanymi napadami gniewu i złości.
	Zaburzenia snu	Problemy ze snem mogą obejmować bezsenność, koszmary, częste wybudzenia i trudności z ponownym zaśnięciem, a także inne zaburzenia rytmu dobowego. Mogą się do nich przyczyniać się trudności w oddychaniu, przyjmowane leki i odgłosy aparatury obecnej w szpitalu i w domu. Często współwystępują z PTSD, zaburzeniami lękowymi i depresją.
	Uzależnienie od leków i substancji psychoaktywnych	Nadużywanie leków przeciwbólowych, nasennych lub innych substancji psychoaktywnych stosowanych w celu obniżenia napięcia emocjonalnego i stresu może prowadzić do uzależnienia. Fizyczne uzależnienie wiąże się z ryzykiem zespołu odstawiennego po zaprzestaniu ich stosowania. Uzależnienie może również przyczynić się do rozwoju chorób somatycznych i psychicznych.
Zaburzenia poznawcze	Zaburzenia uwagi	Zaburzenia poznawcze mogą znacząco wpływać na codzienne funkcjonowanie, w tym na dotychczas wykonywaną pracę i prowadzenie pojazdów.
	Pogorszenie pamięci
	Spowolnienie procesów myślowych i mowy
	Trudności w przyswajaniu informacji
	Osłabiona zdolność krytycznej oceny sytuacji i wyciągania wniosków
	Problemy z podejmowaniem decyzji, planowaniem
	Utrudnione rozwiązywanie problemów
	Poczucie osłabienia funkcji intelektualnych

Wsparcie medyczne po powrocie do domu

Po wypisie do domu najprawdopodobniej nie będziesz w pełni sił. Ze względu na stan zdrowia możesz nadal potrzebować urządzeń, z którymi zetknąłeś/aś się w szpitalu. Mogą to być urządzenia m.in. do tlenoterapii (np. kaniule donosowe, maski tlenowe, kaniule donosowe wysokoprzepływowe, rurka tracheostomijna), do żywienia (np. zgłębnik żołądkowy, przezskórna endoskopowa gastrostomia), wkłucia dożylne (np. port naczyniowy, wkłucie dializacyjne) czy do kontroli wydalanego moczu (cewnik moczowy). Możliwe, że niektóre z tych form wsparcia medycznego będą potrzebne Ci przez dłuższy czas lub nawet do końca życia.

Czy PICS dotyka wszystkich pacjentów OIT?

Ryzyko pojawienia się PICS zależy od wielu czynników. Blisko połowa osób po pobycie na OIT doświadcza przynajmniej jednego objawu PICS. Większość objawów stopniowo ustępuje w ciągu 12 miesięcy, choć niektóre mogą utrzymywać się kilka lat lub dłużej. Regularna ocena stanu zdrowia po wypisie, z wykorzystaniem specjalistycznych skal i kwestionariuszy, pozwala szybciej zareagować i poprawia szanse na pełniejszą rekonwalescencję.

Jak radzić sobie z PICS?

Okres powrotu do zdrowia po leczeniu w OIT to indywidualny, wieloetapowy proces. W zależności od stanu zdrowia możesz potrzebować całodobowej lub dziennej opieki w szpitalu, ośrodku rehabilitacyjnym lub w domu, a także różnych form terapii. Rehabilitacja wymaga Twojego zaangażowania i może obejmować różnorodne działania, takie jak:

przestrzeganie zaleceń już podczas leczenia na OIT, w tym aktywne uczestnictwo w fizjoterapii;
konsultacje ze specjalistami po wypisie, np. kardiologiem, laryngologiem; pulmonologiem, stomatologiem, psychiatrą, neurologiem, anestezjologiem, dietetykiem, fizjoterapeutą – w celu skutecznego leczenia występujących powikłań;
spotkania z psychologiem, neuropsychologiem i seksuologiem oraz korzystanie z proponowanych form terapii i technik relaksacyjnych;
proszenie o pomoc i obecność bliskich w trudnych emocjonalnie chwilach;
otwarte wyrażanie swoich potrzeb, dzielenie się trudnościami, porażkami, sukcesami;
regularne ćwiczenia rehabilitacyjne oraz korzystanie ze sprzętu wspomagającego rehabilitację;
stopniowe angażowanie się w obowiązki domowe w miarę swoich możliwości;
poszukiwanie zajęć lub pracy, dających satysfakcję i umożliwiających zarobkowanie;
spotkania z rodziną i znajomymi;
organizowanie wspólnych aktywności z partnerem, które wzmacniają więź i podnoszą libido (np. spacer, kolacja, kino);
prowadzenie zdrowego stylu życia (unikanie używek, stosowanie zaleconej diety, regularna aktywność fizyczna).

Leczenie PICS opiera się na indywidualnym podejściu do Twoich objawów. Co ważne, poprawa w jednym obszarze często wpływa pozytywnie na inne. Na przykład, rehabilitacja ruchowa nie tylko zwiększa sprawność fizyczną, ale wspiera także zdrowie psychiczne i funkcje poznawcze.

Co możesz dla siebie zrobić?

bądź dla siebie wyrozumiały/ą i daj sobie prawo do gorszego samopoczucia;
stawiaj sobie realne cele na dzień, tydzień, miesiąc;
nie oczekuj natychmiastowej poprawy – proces leczenia wymaga czasu;
doceniaj każdą pozytywną zmianę w swoim stanie zdrowia;
pamiętaj, że jesteś ważną osobą – Twój powrót do zdrowia jest wspólnym celem i sukcesem całego zespołu terapeutycznego;
choroba nie definiuje tego, kim jesteś – nawet przy utrzymujących się ograniczeniach, nadal jesteś wartościowym człowiekiem.

Kilka słów do Twoich bliskich

Jeżeli opiekujesz się kimś, kto był leczony na OIT, pamiętaj, że możesz potrzebować pomocy i nie wahaj się o nią prosić. Twoje potrzeby są równie ważne. Zadbaj o swoje emocje i pozwól sobie na chwile wytchnienia. Twój komfort i dobrostan odgrywają istotną rolę w powrocie do zdrowia bliskiej Ci osoby.

Przydatne linki (anglojęzyczne):
https://post-icu.com
https://www.sccm.org/clinical-resources/iculiberation-home/abcdef-bundles

Piśmiennictwo:

Hiser SL, Fatima A, Ali M, et al. Post-intensive care syndrome (PICS): recent updates. J Intensive Care. 2023 May 23;11(1):23.
Renner C, Jeitziner MM, Albert M, et al. Guideline on multimodal rehabilitation for patients with post-intensive care syndrome. Crit Care. 2023 Jul 31;27(1):301.
Rousseau AF, Prescott HC, Brett SJ, et al. Long-term outcomes after critical illness: recent insights. Crit Care. 2021 Mar 17;25(1):108.
Nakanishi N, Liu K, Hatakeyama J, et al. Post-intensive care syndrome follow-up system after hospital discharge: a narrative review. J Intensive Care. 2024 Jan 12;12(1):2.
He X, Song Y, Cao Y, et al. Post intensive care syndrome: A review of clinical symptoms, evaluation, intervention. Heliyon. 2024 May 17;10(10):e31278.
Krampe H, Denke C, Gülden J, et al. Perceived severity of stressors in the intensive care unit: A systematic review and semi-quantitative analysis of the literature on the perspectives of patients, health care providers and relatives. J Clin Med 2021; 10: 3928. DOI: 10.3390/jcm10173928
Dominika Dudek (red.) Psychiatria. Kompendium. Wydawnictwo Naukowe PWN S.A., PZWL Wydawnictwo Lekarskie, Wyd. I, Warszawa 2024
Jarema M. (red.) Psychiatria. Podręcznik dla studentów medycyny. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2011, 2016
Gałecki P., Szulc A.: Psychiatria. Wydawnictwo Edra Urban & Partner, Wrocław 2018
Salomon P. Wpływ psychiki na choroby somatyczne. In: Psychologia w medycynie – wspomaga współpracę z pacjentem i proces leczenia. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2002; 91-109

Piśmiennictwo uzupełniające

Brown SM, Bose S, Banner-Goodspeed V, B et al. Addressing Post Intensive Care Syndrome 01 (APICS-01) study team. Approaches to Addressing Post-Intensive Care Syndrome among Intensive Care Unit Survivors. A Narrative Review. Ann Am Thorac Soc. 2019 Aug;16(8):947-956.
Vrettou CS, Mantziou V, Vassiliou AG, et al. Post-Intensive Care Syndrome in Survivors from Critical Illness including COVID-19 Patients: A Narrative Review. Life (Basel). 2022 Jan 12;12(1):107.
Inoue S, Hatakeyama J, Kondo Y, et al. Post-intensive care syndrome: its pathophysiology, prevention, and future directions. Acute Med Surg. 2019 Apr 25;6(3):233-246.
Rengel KF, Hayhurst CJ, Pandharipande PP, et al. Long-term Cognitive and Functional Impairments After Critical Illness. Anesth Analg. 2019 Apr;128(4):772-780.
Liang S, Chau JPC, Lo SHS, et al. Effects of nonpharmacological delirium-prevention interventions on critically ill patients’ clinical, psychological, and family outcomes: A systematic review and meta-analysis. Aust Crit Care. 2021 Jul;34(4):378-387.
Maley JH, Brewster I, Mayoral I, et al. Resilience in survivors of critical illness in the context of the survivors’ experience and recovery. Ann Am Thorac Soc 2016; 13: 1351-1360. https://doi.org/10.1513/AnnalsATS.201511-782OC
Mulkey MA, Beacham P, McCormick MA, et al. Minimizing post-intensive care syndrome to improve outcomes for intensive care unit survivors. Crit Care Nurse 2022; 42: 68-73. DOI: 10.4037/ccn2022374
Górna K., Jaracz K., Kochański A.: Pielęgniarstwo psychiatryczne. Wydawnictwo Naukowe PWN S.A., Warszawa 2024
Wilczek- Rużyczka E. (red.) Podstawy pielęgniarstwa psychiatrycznego, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2019
Docherty C, McPeake J, Quasim T, et al. The relationship between pain, anxiety and depression in patients with post-intensive care syndrome. J Crit Care 2023; 78: 154359.
Wunsch H, Christiansen C, Johansen M, et al. Psychiatric diagnoses and psychoactive medication use among nonsurgical critically ill patients receiving mechanical ventilation. JAMA 2014; 311: 1133-1142.
Joshi S, Prakash R, Arshad Z, et al. Neuropsychiatric outcomes in intensive care unit survivors. Cureus 2023; 15: e40693.
Hayhurst CJ, Jackson JC, Archer KR, et al. Pain and its longterm interference of daily life after critical illness. Anesth Analg 2018; 127: 690-697.
Auriemma CL, Harhay MO, Haines KJ, et al. What matters to patients and their families during and after critical illness: A qualitative study. Am J Crit Care 2021; 30: 11-20
Boede M, Gensichen JS, Jackson JC, et al. Trajectories of depression in sepsis survivors: an observational cohort study. Critical Care (London, England) 2021; 25: 161.]
Rawal G, Yadav S, Kumar R. Post-traumatic stress disorder: A review from clinical perspective. Int J Indian Psychol 2016; 3: 156-164
Hofhuis JGM, Schrijvers AJP, Schermer T, et al. Health-related quality of life in ICU survivors-10 years later. Sci Rep 2021; 11: 15189